САДРИДДИН АЙНӢ ВА МАСЪАЛАҲОИ ИЛМИ ЗАБОНШИНОСИИ ТОҶИК

Устод Садриддин Айнӣ дар фосмони назму насри навини тоҷик чун офтоби оламтобест, ки аз паси абрҳои тираву тори замони амирӣ тулӯъ карда, ба дунёи баъд аз инқилоби тоҷик сурур бахшид ва дар қатори бузургони машриқзамин шинохта шудааст. Ӯ дар ҳассостарин давраи таърихии халқи тоҷик умр ба сар бурда, ба миллату Ватани хеш хизмати бедареғ намуд. Маҳз бо талошу заҳматҳои беандозааш дар сарнавишти тоҷикон чун омӯзгор, муҳаққиқ, адабиётшинос, шоир, нависанда ва мутафаккири бузург эътироф гардид.

Устод Садриддин Айнӣ дар замони зулму ҷаҳолати амирӣ ба дунё омад. Ӯ баъди таҳсили ибтидоӣ гирифтан дар яке аз мадрасаҳои Бухоро таҳсил намуда, илм омӯхт. Мавсуф аз камбизоаттарин муҳассилини мадрасаи Бухоро буд ва бе попӯш мондан, аз хунукӣ хуншор шудани кафи пояш лаҳзаҳои нохуш буданд, ки ҳамвора ба ӯ рух медоданд. Ҳанӯз аз айёми ҷавонӣ устод Айнӣ шавқи беандоза ба омӯхтан дошт. Мехост, ки миллати тоҷик босавод бошад ва бо дидаи бедор ба зиндагӣ назар андозад.

Устод Айнӣ дар чунин айёми пур аз ҷаҳолат ва зулму истибдоди амирӣ умр ба сар бурдааст. Ӯ бо он ҳама ранҷу ғурбате, ки аз давр кашид, ба мардуми тоҷик ва адабиёти тоҷик хизмати беандозаву бузург кардааст.

Осори захмҳои пушти устод Садриддин Айнӣ асарест, аз зулму ҷабри давру замон, зулмест, ки инсоният ба якдигар раво медид ва аз он ваҳшоният ор ҳам намекард. Ин захмҳо то охири умр устодро азият медоданд ва бозгӯи ҷаҳолати даврони амирӣ буданд. Ин захмҳо на танҳо захмҳои устод Айнӣ буданд, балки захмҳои кулли мардуми бедордил буданд.

Устод Садриддин Айнӣ аз миёни мардуми одӣ, халқи ҷафодидаву азияткашида бархоста, бераҳмиву талхиҳои зиёди зиндагиро чашид. Воқеан устод Садриддин Айнӣ бо заҳмату талош ва китобҳои дарсиву асарҳои навиштааш миллати моро ба ҷаҳониён ошно сохт ва исбот намуд, ки тоҷикон аз азал халқи куҳанбунёд, бофарҳангу донишманд буда, дар ҳама давру замон бо абармардони бузургаш зиндаву ҷовид боқӣ хоҳад монд.

Дар масъалаҳои забоншиносии миллӣ дар таълимоти Пешвои миллат гуфта шудааст,: «Муборизаи устод Садриддин Айнӣ дар масъалаи воқеияти таърихӣ доштани миллати тоҷик аввалин набарди муваффақонаи забоншиносии тоҷик дар давраи нави таърихӣ буд. Дар ин мубориза се омил нақши давлатсозиро иҷро кардааст; якум, таърихи зиёда аз панҷҳазорсолаи миллати тоҷик бо забон ва фарҳанги оламшумули он, дуюм, шахсияте бо донишҳои энсклопедӣ дар масъалаҳои таърих, забон, адабиёт, этнография, антропологияи миллати тоҷик ва мардумони минтақа, сеюм, сифатҳои ватанхоҳонаи худи Садриддин Айнӣ-ҷасорат, мардонагӣ, рӯинтанӣ, сарсупурдагӣ ва шинохти хеш ҳамчун вориси ҳақиқии миллати тоҷик. Ин омилҳо дар якҷоягӣ сабабгори нотавонӣ, ақибнишинӣ ва оқибат масъулияти душманони асолати миллати тоҷик ва забону фарҳанги он гардиданд».

Замони Истиқлоли давлатӣ аз лиҳози сиёсӣ, ҳуқуқӣ, иҷтимоӣ, илмиву фарҳангӣ беҳтарин шароитро барои рушду нумӯи забон ва забоншиносии тоҷик фароҳам овард. Он, барҳақ, ба ҷонфидоӣ, суботкорӣ, ташаббус, кӯшишу ғайрати дар таърихи миллати тоҷик бесобиқаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон марбут аст.

Устод Садриддин Айнӣ дар баробари таҳия ва эҷоди асарҳои адабӣ ва таърихӣ дар бораи забони адабӣ, лаҳҷа ва шеваҳои он, масъалаҳои имло, сабк ва услуби забони адибону нависандагон, соҳаҳои фарҳангнигорӣ ва истилоҳшиносӣ як силсила мақолаву асарҳо офаридааст.

Ақидаву пешниҳодҳои устод имрӯз ҳам аҳамияти худро гум накарда, он масъалагузориҳо дар забони адабии тоҷик вуҷуд доранд. Давраи аввали таваҷҷуҳи устод Айнӣ ба масъалаҳои имлои забони адабӣ ба замони гузариш ба алифбои лотинӣ рост меояд. Аслан устод Айнӣ баробари оғоз шудани маъракаи гузариш ба алифбои лотинӣ ба таври фаъол ба баҳсу мунозираҳо оид ба гуногунии навишти калимаҳо дар алифбои нави лотинӣ дохил гардида, тарафдори истифодаи меъёрҳои таърихӣ дар имлои забон буд.

Тавре, ки ба ҳамагон маълум аст, дар моҳи майи соли 1940, яъне баъд аз соле бештар дар Тоҷикистон алифбои русиасос ба таври расмӣҷорӣ гардид. Метавон гуфт, ки то қабули қоидаҳои имло дар замони Истиқлол ин санад асоси қоидаҳои имлои мо дар замони Иттиҳоди Шӯравӣ гардид.

Баъд аз гузаштан ба алифбои русиасоси тоҷикӣ, моҳи майи соли 1940 12-қоидаи имлои забони мо ҳам ба ин алифбо мувофиқ карда шуд, аз 21-уми январи соли 1941 қарор оид ба «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ» қабул гардид.

«Қоидаҳои асосии имлои забони тоҷикӣ» собит месозад, ки ҳанӯз забони адабӣ ба таври муайян шакл нагирифта буд ва дар он иштибоҳоти дастурӣ дида мешуд. Садриддини Айнӣ мегӯяд: «Имлочиёни мо, ки аз ин хусусияти забони тоҷикӣ хабар надоранд, дар навиштан ҳам ҳарфи «б»-и монанди калимаҳои мазкурро ба «м» табдил дода менавиштанд, бо ин корашон аз як тараф хусусияти забони тоҷикиро поймол мекарданд, аз тарафи дигар, луғатҳои бисёреро вайрон карда ба халқ пешниҳод менамуданд».

Хулоса, пешниҳоди устод Садриддин Айнӣ оид ба тарзи навиштани вожаҳои занбӯр, танбӯр, анбӯр, анбор дар шакли тоҷикии онҳо, яъне, бо «нб» на бо «мб», ки дар имлои соли 1941 вуҷуд дошт ва забоншиноси машҳури тоҷик Муҳаммадҷон Шакурӣҳам онро дастгирӣ кардааст, минбаъд мавриди истифода қарор гирифт.

Яке аз дӯстон ва шогирдони устод Садриддин Айнӣ Абдусалом Деҳотӣ дар ёдномааш чунин ҳикояе овардааст: «Тобистони соли 1927 як ҳамсоябоғамон тӯй дошт. Дар он тӯй устод Айнӣ ҳам иштирок доштанд. Устод ва меҳмонони дигарро ба рӯйи боғ бароварда, ба сӯфа шинондем. Он кас дарҳол аз боғдорию деҳқонӣ гап кушода, бо падарам, амакам ва ҳозирони дигар суҳбат кардан гирифтанд.

Баъд аз суҳбат ва меҳмондорӣ кардан устод ба ман муроҷиат карда гуфтанд: Баъзе «забоншиносони» забоншинос даъво мекунанд, ки мардум дар гуфтугӯй дар бобати ҷамъу муфради исмҳои беҷон бо алоқаи байни мубтадову хабар риоя намекунанд. Ман бошам, ҳама вақт мегӯям, ки ин даъво нодуруст аст. Аз гапи дадетон ҳам маълум шуд, ки агар мубтадо ҷамъ ояд, хабараш ҳам ҷамъ меомадааст. Ман аз дадетон пурсидам, ки «имсол аҳволи токҳо чӣ тавр»? Ин кас ҷавоб доданд, ки «аввали баҳор авҷашон нағз буд, дар миёна ҳаво як хунук шуда, навдаҳо карахт шуда монданд».

Дар поёни ин сухан устод ба ман як бори дигар таъкид карданд, ки забонро аз халқ омӯхтан ва ба ҳодисаҳои мусбати забони гуфтугӯ эътибор додан лозим.

Шогирди дигари устод, Пӯлод Толис навиштааст: Устод Айнӣ ҳеҷ гоҳ аз минбар оромона, бо овози паст гап зада наметавонист, ҳамеша оташин мешуд. Аммо ман дар ин хусус фикр карда ба худ мегӯям: оре, шахсе, ки ба адабиёти советии тоҷик таҳкурсӣ гузоштааст, шахсе, ки халқи худ ва забони халқи худро аз ҷонаш бештар дӯст медошт ва онро, забони халқашро, панҷ панҷааш барин нағз медонист, -чунин шахс дар бораи адабиёт оромона, хунсардона гап зада наметавонист.

Садриддин Айнӣ як умр ба халқи худ содиқ буд. Ӯ тамоми ҳаёти худро ба хизмати халқ бахшид. Чунин одам ҳеҷ гоҳ намемирад ва хотираи пуршарафи ӯ ҳамеша аз партави офтоби муҳаббати халқ дурахшон хоҳад буд.

Аз ин рӯ, бо боварии тамом метавон гуфт, ки тоҷик халқи қадимиву соҳибватани Осиёи Миёна ва забонаш бо ҳамин номи шариф ҳазорон сол боз барҷову барнову гӯё будааст. Ва аз шарофати Истиқлолияти давлатӣ, бо ҳиммату заҳмати пайвастаи Пешвои ватанпарвару миллатдӯсти ин халқу ин сарзамин, кишваре бо номи Тоҷикистон, халқе бо номи тоҷик ва забоне бо номи тоҷикӣ ҷовидона барқарору устувор ва хори чашми кӯрдилону тангназарон буданду ҳастанду хоҳанд монд.