СПИД: ҶАНБАҲОИ БИОЛОГӢ, КЛИНИКӢ, ЭПИДЕМИОЛОГӢ ВА ИҶТИМОИИ ЯКЕ АЗ ХАТАРНОКТАРИН БЕМОРИҲОИ ЗАМОНИ МУОСИР

Хусусиятҳои биологии вируси норасоии масунияти инсон

ВНМО ба гурӯҳи ретровирусҳо мансуб мебошад. Он дорои РНК ҳамчун моддаи генетикӣ буда, бо ферменти транскриптазаи баръакс РНК-и худро ба ДНК табдил медиҳад. Ин ДНК ба геноми ҳуҷайраи мизбон ҳамгиро шуда, боиси истеҳсоли доимии вирусҳои нав мегардад.

Ду навъи асосии вирус маълум аст:

• ВНМО-1 — шакли бештар паҳншуда

• ВНМО-2 — асосан дар кишварҳои Африқои Ғарбӣ маъмул

Таркиб ва сохтори вирус

Вирус аз қисмҳои зерин иборат аст:

• Капсид (p24) — протеини асосии муҳофизатии вирус

• Гликопротеинҳои gp120 ва gp41 — ки барои пайвастшави вирус ба ҳуҷайраҳои CD4+ масъуланд

• Ферментҳо: транскриптазаи баръакс, интеграза, протеаза

Механизми сироят

Вирус тавассути GP120 ба ретсепторҳои CD4 дар сатҳи ҳуҷайраҳои лимфоситҳои T, макрофагҳо ва ҳуҷайраҳои дендритӣ пайваст мешавад. Пас аз воридшавӣ, ВНМО тадриҷан шумораи ҳуҷайраҳои CD4+-ро коҳиш дода, системаи масуниятро заиф мегардонад.

Эпидемиология ва омилҳои хавф

Аз рӯи маълумоти охир, ВНМО/СПИД дар ҳамаи қитъаҳо мушоҳида мешавад. Африқои Қаҳрамон (Субсахарӣ) то ҳол минтақаи аз ҳама бештар осебдошта мебошад.

Омилҳои асосии хавф

• Муносибатҳои ҷинсии муҳофизатнашуда

• Истифодаи сӯзандоруи муштарак

• Сироят ҳангоми интиқоли хун

• Аз модар ба кӯдак ҳангоми ҳомиладорӣ, таваллуд ё ширдиҳӣ

• Омилҳои иҷтимоӣ: камбизоатӣ, муҳоҷират, набудани саводнокии тиббӣ

Вазъияти минтақаи Осиёи Марказӣ

Дар кишварҳои Осиёи Марказӣ шумораи сироятёфтагон солҳои охир рӯ ба афзоиш дорад, ки асосан бо муҳоҷирати меҳнатӣ, омилҳои иҷтимоиву иқтисодӣ ва маводи нашъаовар алоқаманд аст.

Патогенез ва рушдёбии беморӣ

Марҳилаҳои сироят

1. Марҳилаи шадид — 2–6 ҳафта пас аз сироят. Аломатҳо ба зуком монанданд.

2. Марҳилаи нофаъол (латентӣ) — метавонад то 10 сол идома ёбад.

3. Марҳилаи СПИД — вақте ки CD4+ < 200 ҳуҷайра/мм³ мешавад.

Аломатҳои асосии марҳилаи СПИД

• Нуқсонҳои вазнин дар системаи масуният

• Саратонҳои марбут ба СПИД (саркомаи Капошӣ, лимфомаҳо)

• Сироятҳои оппортунистӣ:

o Пневмоцистоз

o Бактериозҳои шадид

o Инфексияҳои занбӯруғӣ

o Туберкулёз

Оқибатҳои системавӣ

• Зарари мағзи сар

• Бемориҳои дилу раг

• Ороншиканӣ дар системаи ҳозима

• Вайроншавии кори ҷигар ва гурда

Ташхис ва усулҳои муайянсозӣ

Тестҳои серологӣ

• ELISA — муайянкунии антителаҳо

• Western Blot — тасдиқи ташхис

• Тестҳои зуд — барои скрининг

Муайянкунии РНК-и вирус

PCR имкон медиҳад шиддати вирус (viral load)-ро чен намояд.

Муайянкунии сатҳи CD4+

Ин нишондиҳанда барои муайян кардани марҳилаи беморӣ ва зарурати табобат муҳим аст.

Табобат ва идоракунии беморӣ

Антиретровирусная терапия (АРТ)

АРТ аз 3 ё бештар дору иборат мешавад:

• Ингибиторҳои транскриптазаи баръакс (NRTI ва NNRTI)

• Ингибиторҳои протеаза

• Ингибиторҳои интеграза

• Ингибиторҳои воридшавии вирус

Принсипҳои асосии табобат

• Оғози АРТ барои ҳамаи беморон, сарфи назар аз сатҳи CD4

• Риояи қатъии реҷаи доруҳо

• Пешгирии муқовимати вирус ба дору

Натиҷаҳои табобати муосир

• Кам кардани шиддати вирус то сатҳи номаълум

• Барқароршавии фаъолияти масуният

• Коҳиши хатари интиқол

• Тамдиди умр ва беҳбудии сифати зиндагӣ

Пешгирӣ ва назорати паҳншавӣ

Асосҳои пешгирӣ

• Маорифи ҷинсӣ

• Истифодаи василаи муҳофизат

• Барномаҳо барои мубодилаи сӯзандоруҳо

• Назорати хун

• Ташхиси ҳатмӣ барои занони ҳомила

Пешгирии интиқол аз модар ба кӯдак

• Табобати АРТ ба модар

• Амалиёти таваллуди назоратшуда

• Иваз кардани ширдиҳӣ бо ғизои сунъӣ (агар шароит иҷозат диҳад)

Препарати профилактикӣ — PrEP

Доруҳои профилактикӣ барои шахсоне, ки хатари баланд доранд.

Ҷанбаҳои иҷтимоӣ ва психологии СПИД

Стигма ва табъиз

Беморон аксаран ба табъиз дучор мешаванд, ки ин ба табобат таъсири манфӣ мерасонад.

Омилҳои иқтисодӣ

ВНМО ба иқтисоди оилаҳо ва ҷомеаҳо таъсири ҷиддӣ мерасонад:

• коҳиши қобилияти корӣ

• афзоиши хароҷоти тиббӣ

• кам шудани истеҳсолот

Психологияи бемор

Ташхис ба ҳолати равонии шахс таъсири ҷиддӣ дорад. Кор бо равоншиносон зарур аст.

Таҷрибаи ҷаҳонӣ дар мубориза бо СПИД

Барномаҳои Созмони Умумиҷаҳонии Тандурустӣ

• Стратегияи 90–90–90

• Барномаи дарёфт ва табобати барвақт

Таҷрибаи кишварҳои пешрафта

Дар баъзе давлатҳо дар натиҷаи фаъол шудани маориф ва табобати оммавӣ сатҳи сироят хеле коҳиш ёфтааст.

Нақши ҷомеаҳои шаҳрвандӣ

Созмонҳои ҷамъиятӣ дар коҳиши стигма ва дастгирии беморон нақши муҳим доранд. СПИД яке аз вазнинтарин мушкилоти тиббӣ ва иҷтимоии замони муосир боқӣ мондааст. Бо вуҷуди он ки антиретровирусная терапияи муосир имкон медиҳад беморон солҳои зиёд зиндагии пурмазмун дошта бошанд, сатҳи сироят дар бисёр минтақаҳои ҷаҳон то ҳол нигаронкунанда аст. Барои муборизаи муассир бо ВНМО/СПИД зарур аст, ки чораҳои зерин комплексӣ татбиқ шаванд:

• рушди маорифи тиббӣ ва ҷинсӣ

• дастрасии васеъ ба АРТ

• коҳиши стигма

• дастгирии иҷтимоӣ ва равонӣ

• барномаҳои миллии назорат ва мониторинг

Ҳамкории муассисаи тиббӣ, ҳукумат, ҷомеаҳои шаҳрвандӣ ва ҳаряк фард — шарти асосии муваффақият дар мубориза бо ин беморӣ мебошад.