ПОТЕНСИАЛИ ЗАХИРАҲОИ ОБИИ ТОҶИКИСТОН ВА АҲАМИЯТИ ИСТИФОДАИ ОН ДАР МИНТАҚА

Мувофиқи моддаи 2-уми Созишномаи байни Ҷумҳурии Қазоқистон, Ҷумҳурии Қирғизистон, Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Туркманистон ва Ҷумҳурии Ӯзбекистон «Оид ба ҳамкорӣ дар истифода ва ҳифзи захираҳои оби манбаҳои байнидавлатӣ», ки дар Алмаато 18 феврали соли 1992 ба имзо расидааст, мамлакатҳо розӣ шудаанд, ки то тақсимоти нави байнидавлатии захираҳои об дар мамлакатҳои Осиёи Марказӣ қатъиян аз рӯйи қарордодҳои Иттиҳоди Шӯравӣ оид ба тақсимоти захираҳои об амал мекунанд.

Шоирону адибон, олимону мутафаккирон, арбобони давлатию ҳизбии намоён дар осори худ аз сарватҳои табиӣ ва зебоиҳои табиати кишвари азизамон Тоҷикистон бисёр ёд кардаанд. Ҳатто академики Академияи илмҳои собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ, фарзанди фарзонаи миллат, Қаҳрамони Тоҷикистон Бобоҷон Ғафуров тоҷикистонро «Ҷаннати рӯи замин» гуфта, борҳо такрор карда будаанд (1, 7). Аз ин лиҳоз мо барои нигоҳ доштани зебогии кишварамон, барои ояндаи мардуми шарафмандонамон саҳми худро гузошта, қарзи муқаддаси фарзандиро иҷро намоем.

Барои исботи ин гуфтаҳо баъзе маълумотҳоро мо дар мо лар мақолаи худ овардаем. Агар дар ҷаҳон ҳудуди 265 давлатҳои хурду калон мавҷуд бошад, аз инҳо 193 давлт аъзои комилҳуқуқи СММ мебошад. Дар қатори онҳо Ҷумҳурии Тоҷикистон мавқеи таърихӣ ва ҳурмату эҳтиром хоса дорад.

Тоҷикистон аз рӯи мавқеи ҷойгиршавӣ кишвари кӯҳсор буда, 93% худуди онро кӯҳҳо ташкил мекунад, аммо дар зери онҳо тамоми 118 элементҳои системаи химиявии Д.Менделеев ҷойгир шудааст.

Дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон 25 000 дарёҳо (дарозии 947 тош аз 10 км зиёд), 2000 кӯлҳо, обанборҳо, 14000 пиряхҳо, 93 ҳазор чашмаҳо (беш аз 200 чашмаҳои табоботӣ), 3 вилоят, 21 шаҳр, 75 шаҳрак, 62 ноҳия, 430 ҷамоати деҳот, 4500 деҳаҳои зебоманзар, 4000 кони хурду бузург (аз онҳо 400-тоаш кашф шудааст), захираи ангишт 4, 6 миллиард тонна, нафт 140 миллион тонна, газ 857 миллиард метри мукааб, кондонсат 26 миллион тонна, захираи намаки ошӣ ба беш аз 14 миллиард тонна, зиёда аз 3000 корхонаҳои саноатӣ, 181 ҳазор хоҷагии деҳқонӣ мавҷуд буда, барои ободию озодии ватанамон хизмат менамояд.

Тақрибан 60% заҳираҳои обии минтақаи Осиёи Миёна аз ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон сарчашма мегирад.

Чӣ бояд кард? Дар водии Зарафшон дарёи калонтарин дарёи Зарафшон буда, ба ин дарё зиёда аз 800 дарёчаҳо ва сойҳо ҳамроҳ шуда, таркиби онро ташкил менамояд. Мо муаллифони мақола дар давоми таҳқиқ дар ноҳияҳои Кӯҳистони Масҷох, Айнӣ ва шаҳри Панҷакент, ҳудуди вилояти Самарқанди Ҷумҳурии Ӯзбекистон буда, дарёи Зарафшонро омӯхта будем, ки зиёда аз ҳаштсад километро ташкил менамояд.

Дар арсаи байналмилалӣ обрӯ эътибори Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёду дунявӣ ва ягона бо сарварӣ ва раҳномаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Асосгузории Тоҷикистони соҳибистиқлол, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон меафзояд.

Дар бисёр минтақаҳои ҷаҳон масъалаи таъмин ба оби нӯшокӣ дар айни замон ба мушкилиҳо рӯ ба рӯ буда, аз норасоии он садҳо ҳазор ва милионҳо одамон азият мекашанд. Агар дар асоси таклифи Раиси тоҷикони ҷаҳон, Асосгузори Тоҷикистони соҳибистиқлол, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба масъалаи оби тоза аз ҳозира эътибор дода нашавад, муаммоҳои об дар ҷаҳон, аз он ҷумла дар кишвари мо ҳам солҳои 2030-2050 ба дараҷае мерасад, ки дар он вақт ҳалли он номумкин мегардад. Дар асоси пешгӯйии коршиносон ва муҳаққиқон соли 2050 5 млрд нафар одамон, яъне тақрибан ба 50% аҳолии сайёра ба норасоии оби нӯшокӣ дучор мешаванд.

Бинобар ин, ҳолат ва сифати оби нӯшокӣ яке аз омилҳои муҳими бехатарии ҳаёти ҳар як инсон ба ҳисоб меравад. Афзоиши аҳолӣ ва ниёзмандӣ ба захираҳои об дар назди мо вазифаҳои нави маҷмӯиро мегузорад. Вазъияти об дар замони муосир дар масъалаи дарки амиқи нақши нодири об дар ҳаёти сайёраи ҷаҳон саҳми арзишманд гузоштанд. Дар ҷаҳон зиёда аз 800 млн нафар ба оби нӯшокии бехатар ва зиёда аз 2, 5 млрд нафар ба хизматрасонии оддитарини соҳаи беҳдошт, дастрасӣ надоранд, ғайр аз ин ҳар сол то 300 ҳазор нафар кӯдак дар сини то 5 сола ба иллати набудани дастрасӣ ба оби нӯшокии бехатар ба ҳалокат мерасад. Ва як силсила масъалҳои дигаре вуҷуд доранд, ки муносибати маҷмӯӣ ва ҳамкории фаъолро дар соҳаи об, оби тозаи, тақозо доранд.

Бо сабаби гармшавии иқлим имрӯз ба қадри об расидан яке аз масъалаҳои муҳим буда, эътибори махсусро талаб менамояд: баланд бардоштани самаранокии истифодаи об, кам кардани ифлосшафии захираҳои об (оби ҷӯй, ҳавзи об, чашма, дарё, баҳр, кӯл, обамбор, уқёнис ва ғайраҳо), истифодаи такрории онҳо ва таҳияи технологияҳои нави тавлиди оби тоза дар миқёси саноатӣ, наҷоти Арал ва ғайриҳо буда, онро дуруст ташкил кунем.

Ҳаминтариқ мо бояд оби тозаи нӯшокиро ҳамчун гавҳараки чашм ҳифз намоем ва дар амалӣ гардидади таклиф ва пешниҳодҳои Асосгузори Тоҷикистони соҳибистиқлол, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар масъалаи оби тоза аз ҳозира эътибор дода, сахми худро гузорем.

Вазъияти феълии минтақа бар замми фоҷиаи Арал аз ҳисоби тағйири иқлим ташвишовартар мешавад. Дар натиҷаи чунин дигаргуниҳо обшавии босуръати пиряхҳо ва захираҳои барфи минтақа рух медиҳад ва аз сӯйи дигар, зарурат ба истифодаи об меафзояд, зеро ин зарурат ба афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ вобастагӣ дорад.

Мувофиқи арзёбии коршиносон, дар давоми асри 20 захираи пиряхҳо қариб 30 фоиз коҳиш ёфтааст. Калонтарин дар минтақа пиряхи Федченко, ки масофааш беш аз 70 километр аст, дар асри ХХ баробари қариб 1 километр коҳиш ёфта, масоҳаташ баробари 11 километри мураббаъ кам гардида ва ҳаҷмаш баробари қариб ду километри мукааб коҳиш ёфт. Рӯйдодҳое, ки минбаъд обшавии пиряхҳо, ва аз ин рӯ тағйир ёфтани маҷрои дарёро аз 5 – 10 фоизи на чандон зиёд то 10 – 40 фоизи нишондиҳандаҳои басо калон дар ояндаи дарозмуддат нишон медиҳанд, ташвишоваранд.

Минтақаи Осиёи Марказӣ аз нигоҳи демографӣ ҳам яке аз ми-нтақаҳои фаъолтарин аст. Ҳар сол дар ин ҷо суръати афзоиши аҳолӣ 1,5 – 2 фоизро ташкил медиҳад. То имрӯз дар минтақа беш аз 60 миллион нафар зиндагӣ мекунад. Маълум аст, ки афзоиши теъдоди аҳолӣ боиси афзоиши истифодаи об мегардад. Мувофиқи баъзе ҳисобот, то соли 2030 афзоиши истифодаи об дар Осиёи Марказӣ нисбат ба давраи ҳозира 15 – 20 фоизро ташкил медиҳад. Захираҳои резиши табиӣ ба ҳавзаи баҳри Арал худи ҳоло пурра ба охир расида ва хоҷагии минтақа дар шароити ҳамеша кифоят накардани об рушд меёбад. Дар ҳоли ҳозир истифодаи умумии об дар ҳавзаи Сирдарё 130 – 150 фоиз ва дар ҳавзаи Омударё 100 – 110 фоизро ташкил медиҳад.

Чунин тамоюл наметавонад боиси ташвиш набошад. Давом ёфтани чунин ҳолат барои таъмини амнияти об дар минтақа оқибати басо ҷиддӣ дорад. Ҳамаи ин водор месозад, ки барои мувофиқ шудан ба тағйироти қатъии иқлим ва идораи устувори захираҳои об дар минтақа чораҳои таъҷилӣ дида шаванд. Дар навбати худ, инро фақат дар натиҷаи фаъолияти мутобиқшудаи ҳамаи кишварҳои дахлдор дар заминаи ҳамкории ба тарзи хуб роҳандозишудаи минтақавӣ ба даст овардан мумкин аст.

Ҳамкории босуръати минтақавӣ яке аз ҷиҳатҳои асосии ҳалли масоили обу барқ мебошад. Мутаассифона, ин амал ҳанӯз дар минтақаи Осиёи Марказӣ ба назар намерасад. Гарчи кишварҳои минтақа баъди ба даст овардани истиқлолият тавонистанд, ки фаъолияти босуботи маҷмӯи хоҷагии обро дар шароити мураккаби давраи гузариш ба иқтисодӣ тавассути бо василаи ташкили як қатор ниҳодҳои минтақавӣ ва имзои якчанд созишномаҳои муҳим таъмин намоянд, дар минтақа барои ҳамкорӣ дар бахши истифодаи захираҳои обу барқ ҳанӯз захираи зиёде мавҷуд аст, ки метавонад ба ҳамаи кишварҳои дахлдор фоидаи зиёд орад.

Беҳдошти ҳамкорӣ дар бахши истифодаи оби дарёҳои сарҳадӣ, аз ҷумла рушди дипломатияи об, яке аз мавзӯҳои асосӣ ба шумор рафта, натиҷаи баррасиҳо аз рӯйи ин масъалаи муҳим дар Эъломияи Душанбе аз рӯйи масъалаи об, ки аз рӯйи натиҷаҳои кори он қабул шуд, инъикос ёфтаанд.

Барои таҳким бахшидани ин ғоя, ҳамчунин ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳон ба рушди ҳамкорӣ дар ҳавзаҳои дарёҳои сарҳадӣ, ки дар онҳо беш аз 40 фоизи аҳолии ҷаҳон зиндагӣ дорад, бо ибтикори Ҷумҳурии Тоҷикистон Маҷмаъи Умумии СММ соли 2013 – ро Соли байналмилалии ҳамкории об эълон кард. Қабули ин қатънома муосибатҳои байнидавлатиро бешубҳа хеле беҳтар намуда, яке аз проблемаҳои об дар сатҳи минтақа ва ҷаҳон мегардад.

Дар ҳақиқат, агар мо ҳамчун инсони комил як фарди сайёра мазмун ва моҳияти обро таҳлил намоем, об –муъҷиза, сарнавишт ва бақои бани башар аст. Воқеан об муъҷизаи офарндаи яктову беҳамтост, ки аз мавҷудияти хеш моро саодати шукри бепоён ва башорати ҳамду сано медиҳад. Обро асрҳову ҳазорсолаҳо ин ҷониб бузургони ақлу хиради ҷаҳон ва халқи тоҷик сарчашмаи зиндагӣ ва бақову баракати олами инсоният ва табиати зебою нотакрор, тараннум карданд. Агар оби нӯшокӣ тоза бошад, ба сарфакорӣ истифода гардад, хуруҷи ҳар гуна бемориҳо аз байн меравад. Чунин табиати нотакрори мамлакатамон бе ҳикмат офарида нашудааст, зеро аз дили кӯҳҳо ҳазорон рӯду чашмаҳо тавлид меёбанд ва худ сарчашмаи зоиши чандин наҳру наҳрчаҳо, дарёву дарячаҳо, ҷӯю ҷӯйборҳо мегарданд. Зиёда аз он, кӯҳҳои кишварамон хазинаи боэътимоди эҳтиётии барфу пиряхҳоянд, соҳиби умри дарозанд ва қудрату неруи ободкориву зиндагибахш доранд. Ҳамаи ин муъҷизоти оламу табиат барои инсон ва саодату эҳтиёҷи халқи тоҷик, тамоми тоҷикистониён эҳдо шудааст.

Меҳмонони берун аз кишвар ҳини сафар ба Ҷумҳурии Тоҷикистон аз обҳои зилолу ширин нӯшида, аз тамошои ин кишвари афсонавӣ аз ғояти ваҷду шодиву сурур сухан меронанд. Оби нӯшокӣ чун бақои зиндагӣ, сарчашмаи муқаддаси ҳама гунна ободиву ободонӣ арзёбӣ мегардад. Аммо мо борҳо шоҳид шудаем, ки дар ҷойҳои ҳар гуна, кӯчаву маҳаллаҳо, маркаҳои савдову бозорҳо, маҳалли фаъолияти кору зист, муассисаҳову корхонаҳо, таълимгоҳҳову хобгоҳҳо, ҷойҳои ҷамъиятӣ бо сабаби саҳлангорӣ ва бемасъулиятӣ об беҳуда сарф мегардад. Дар ин самт чунин ҳолат аз тарафи кӯдакон ва ҷавонҳо бештар ба назар мерасад.

Ҳаминтариқ дар ҳаёт ҳар як қатра об ба шумор аст. Эътибори махсус ва таваҷҷуҳи алоҳида ба об, оби ҷӯйҳо аҳамияти калони тарбиявӣ касб мекунад, овози моро дар бобати тозаву покиза нигоҳ доштан, сарфаю сарфакор будани ҳар як узви ҷомеа дар истеъмолу истифодаи об қатъи назар аз хурду бузург, ба сатҳи баланди масъулият, хирад ва эътибори ҷиддӣ мегузорад.

Юнусов Сорбон Шамшерович.

Мудири кафедраи илмҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзии МДТ «Коллеҷи тиббии шаҳри Кӯлоб ба номи Раҳмонзода Р.А.»