Оила яке аз зинаҳои муҳим ва асосии ҳастии инсон аст. Он чи ки кӯдак дар хурдсолӣ дар оила меомӯзад, дар тӯли ҳаёти минбаъдааш дар хотирааш нақш мебандад. Маҳз дар оила асосҳои шахсияти кӯдак гузошта мешаванд ва то рафтан ба мактаб ӯ алакай ҳамчун шахс ташаккул меёбад. Раванди иҷтимоишавии шахс дар тӯли ҳаёт идома меёбад, аммо дар марҳилаҳои гуногуни синнусолӣ хусусиятҳои хоси худро дорад. Нуқтаи ибтидоии хоси иҷтимоишавии ахлоқӣ азхудкунии меъёрҳои рафтори иҷтимоӣ, муошират ва ҳамкории оила бо мактаб, мамнӯъият ва талаботҳои иҷтимоӣ ва ахлоқӣ аз ҷониби инсон аз хурдӣ мебошад.
Аз ин рӯ, оиларо ба таври комил муҳимтарин институти иҷтимоишавии инсон ҳисобидан мумкин аст. Оила муҳимтарин институти иҷтимоишавии шахс ва тарбияи тарзи ҳаёти солим мебошад.
Маҳз дар оила таҷрибаи аввалини муошират бо ҷомеа ба даст оварда мешавад. Дар муддате оила ягона макони ба даст овардани чунин таҷриба аст. Оиларо ҳамчун намуна ва шакли омӯзишии асосии ҳаётии шахс баррасӣ кардан мумкин аст.
Иҷтимоишавӣ — ин раванди ташаккули «Ман»-и иҷтимоӣ аст. Он тамоми шаклҳои шиносоии фардро бо фарҳанг, таълим ва тарбия фаро мегирад, ки тавассути онҳо фард табиати иҷтимоӣ пайдо мекунад. Дар луғати психологӣ чунин таъриф омадааст: «Иҷтимоишавӣ — ин раванди эволютсионӣ буда, ба натиҷаи азхудкунӣ ва эҳёи таҷрибаи иҷтимоӣ аз ҷониби субъект нигаронида шудааст, ки худи субъект дар омилҳои коммуникатсия, дар фаъолияти инфиродӣ амалӣ мекунад».
Оила манбаи саломатии равонӣ низ мебошад. Калонсолон худашон на ҳамеша мефаҳманд, ки чӣ гуна хислатҳои шахсии онҳо моли фарзандонашон мегардад, чӣ гуна онҳо мувофиқи хусусиятҳои синну сол тафсир карда мешаванд, барои кӯдак, наврас, ҷавон чӣ аҳамият доранд. Ин ба он вобаста аст, ки кӯдак маълумоти асосиро дар бораи ҷаҳони атроф ва дар бораи худ аз оила меомӯзад.
Илова бар ин, волидайн имконияти беҳамто доранд, ки ба кӯдак бинобар вобастагии ҷисмонӣ, эҳсосӣ ва иҷтимоии ӯ ба онҳо таъсир расонанд. Оила ҳамчун институти иҷтимоишавӣ хусусияти хоси худро дорад, ки аз як тараф, онро ҳамчун унсури сохтории ҷомеа ва аз тарафи дигар, ҳамчун гурӯҳи хурд баррасӣ кардан мумкин аст.
Мувофиқан, оила ҳамчун институти иҷтимоишавӣ, ки вазифаи худро нисбат ба шахс иҷро мекунад, аз як тараф, ноқили таъсироти макроиҷтимоӣ, аз ҷумла таъсири фарҳанг ва аз тарафи дигар, муҳити ҳамкории микроиҷтимоӣ мебошад, ки бо хусусиятҳои худ тавсиф мешавад.
Ба ақидаи Н. В. Губин, иҷтимоишавӣ «Раванди азхудкунии арзишҳо ва меъёрҳои иҷтимоӣ, таҷриба ва донишҳои иҷтимоӣ аз ҷониби инсон аст, ки ба шарофати он узви комилҳуқуқи ҷомеа мегардад». Ин роҳ аз мавҷудияти биологӣ ба ҷамъиятӣ сарчашма мегирад.
Оила як гурӯҳи хурди иҷтимоӣ мебошад, ки дорои созмони таърихан муайян буда, аъзоёни он бо муносибатҳои издивоҷ ё хешутаборӣ, умумияти рӯзгор ва масъулияти мутақобилаи ахлоқӣ алоқаманданд ва зарурати иҷтимоии он аз эҳтиёҷоти ҷомеа ба таҷдиди ҷисмонӣ ва маънавии аҳолӣ вобаста аст. Ҷомеа ва ҳаёти иҷтимоии он маҷмӯи муносибатҳои оилавӣ мебошанд. Т. В. Андреева меҳисобад, ки «оила ва кӯдак инъикоси оинаи якдигаранд.
Дар оянда ба он дигар институтҳои иҷтимоӣ низ таъсир мерасонанд. Аммо маҳз оила асосҳои ташаккули иҷтимоии кӯдакро мегузорад. Пеш аз ҳама, дар оила вазъияти иҷтимоии рушди кӯдак ташкил карда мешавад.
Оилаи муосир давраи мушкилеро аз сар мегузаронад — гузариш аз тасвирӣ анъанавӣ ба модели нав. Дар баробари вазифаҳои анъанавӣ, ки бо таваллуд ва тарбияи кӯдак, ҳалли мушкилоти рӯзмарра алоқаманданд, оила бояд «паноҳгоҳи» боэътимоди психологӣ бошад, ки ба инсон дар шароити душвор ва зудтағйирёбандаи зиндагии муосир кӯмак мекунад. Имрӯз, дар баъзе давлатҳои Ғарб, зери ниқоби озодӣ ва марҳамат, оилаҳоеро дастгирӣ мекунанд, ки дар онҳо хушунат вуҷуд дорад — ин аз бӯҳрони маънавии оила ва ҷомеа шаҳодат медиҳад.
Дар чунин давлатҳо оила аз вазифаи иҷтимоикунонӣ дур мешавад ва инчунин маънои «оила»-ро гум мекунад. Вазъияти давлат аз вазъияти оила вобаста аст.
Дар оила волидон ва фарзандон бо умумияти маънавӣ алоқаманданд. Сатҳи фарҳанги маънавӣ дар ҷомеа аз сатҳи фарҳанги маънавӣ дар оила вобаста аст. Вазъи иқтисодии оила аз вазъи иқтисодии давлат вобаста аст. Аз он вобаста аст, ки кӯдак ба меҳнат чӣ гуна одат карда шудааст ва наврас чӣ гуна касбро интихоб мекунад ва ба меҳнати мустақилона омода мешавад. Тарбияи оилавӣ дар услубҳои мушаххас сурат мегирад — авторитарӣ, демократӣ (боэътибор), либералӣ-роҳдиҳанда (ҳеҷ), ба онҳо мухтасар тавсиф додан ва натиҷаашро ба кӯдакон. Тарбияи оилавӣ пеш аз ҳама бо муҳаббат ба кӯдак оғоз мешавад. Аммо муҳаббат қонеъ гардонидани эҳсосоти лаҳзаи волидайн нест, балки хоҳиши фароҳам овардани шароит барои рушди шахсияти кӯдак аст.
Оилаи муосир аз оилаҳои пешин на танҳо бо вазифаи иқтисодӣ, балки бо тағйироти куллии вазифаҳои эҳсосӣ-равонӣ фарқ мекунад. Муносибати волидон ва фарзандон дар даҳсолаҳои охир тағйир ёфта, бештар эҳсосӣ-равонӣ мешавад, зеро фарзандон барои шумораи бештари одамон яке аз арзишҳои асосии зиндагӣ мегарданд. Ин вазъият ҳаёти оилавиро осон намекунад, балки мушкилтар месозад. Яке аз омилҳои таъсиррасон ба бунёди оилаи солим синну соли мардон ва занонест, ки издивоҷ мекунанд. Дар ҷомеаи Осиёи марказӣ тамоюли афзоиши шаҳрвандоне, ки бар ин назаранд, ки мардон бояд дар синни баркамолтар — 26-27 солагӣ ва инчунин 28 сола ва аз он боло издивоҷ кунанд, мушоҳида мешавад. Шумораи онҳое, ки синни барвақти оиладоршавии мардонро интихоб мекунанд — 21-23 сола ва 24-25 сола (мутаносибан 55% ва 45,4%) кам шуда истодааст.
Зиёда аз нисфи сокинони шаҳр ва деҳот синни беҳтарини издивоҷ барои занонро 21-23 сола меҳисобанд (мутаносибан 54,3% ва 53,5%). Дар байни сокинони деҳот нисбат ба шаҳрҳо, онҳое, ки бовар доранд, ки духтар бояд дар синни 24-25 солагӣ шавҳар кунад, бештаранд. Дар шуури ҷамъиятии шаҳрвандон ақидае бартарӣ дорад, ки ҷавонон бояд пеш аз қабули қарори муҳим ва масъулиятнок дар ҳаёти худ дар бораи издивоҷ ва бунёди оила, якдигарро хубтар шиносанд.
Аксари таҳлилгарон ба ин назаранд, ки (аз 50,3% то 55%) ҷавонписар ва духтар пеш аз қабули қарори бунёди оила аз шаш моҳ то як сол бо ҳам вохӯранд.
Эҳтироми волидон ва калонсолон нишонаи муҳими фарҳанг, ахлоқ ва одоб аст. Натиҷаҳои таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки аксарияти мутлақи одамон (99,8%) бар ин назаранд, ки баракати волидон шарти зарурии издивоҷ аст. Таҳлили маълумот нишон дод, ки шаҳрвандон, новобаста аз синну сол, эътиқод, вазъи молиявӣ ва миллат, волидони худро эҳтиром мекунанд ва ҳангоми бунёди оила ба андешаи онҳо гӯш медиҳанд.
Оила ба аъзоёни худ амнияти иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва ҷисмонӣ, ғамхорӣ нисбати ноболиғон, пиронсолон ва беморон, шароит барои иҷтимоишавии кӯдакон, ҷавононро таъмин мекунад ва муҳимтар аз ҳама, аъзоёни худро бо ҳисси муҳаббат, ягонагӣ муттаҳид мекунад ва имкон медиҳад, ки душвориҳо ва шодиҳои зиндагиро бо дигарон тақсим кунанд. Имрӯз, намуди оилаи бартаридошта оилаҳои оддии ҳастаӣ мебошанд, ки аз зану шавҳар бо фарзанд ё бе фарзанд иборатанд. Қисми зиёди оилаҳоро оилаҳои нопурра ташкил медиҳанд. Дар аксари ҳолатҳо, ин оилаҳои модарони танҳо, занони талоқшуда ва бевазанон мебошанд.
Оила омили муҳимтарини ҷомеашиносӣ буда, дар он асосҳои ахлоқ, меъёрҳои рафтори иҷтимоӣ гузошта шуда, олами ботинӣ ва хислатҳои инфиродии шахс ошкор мегарданд, фаъолияти иҷтимоӣ ва эҷодии инсонро ҳавасманд месозад ва маҳз ба зиммаи он нақши ҳалкунанда ва асосӣ дар раванди такрористеҳсоли ҷомеа вогузор аст. Маҳз дар оила тасаввуроти кӯдак дар бораи некӣ ва бадӣ, дар бораи поквиҷдонӣ, дар бораи эҳтиром ба арзишҳои моддӣ ва маънавӣ ташаккул меёбад. Дар оила ӯ бо наздиконаш эҳсосоти муҳаббат, дӯстӣ, қарз, масъулият ва адолатро аз сар мегузаронад. Тарбияи оилавӣ аз рӯи табиати худ ба эҳсосот асос ёфтааст. Тарбияи оилавӣ аз рӯи хусусияти худ нисбат ба ҳама гуна тарбияи дигар эҳсосотитар аст, зеро «ноқили» он муҳаббати волидайн нисбат ба фарзандон аст, ки эҳсосоти ҷавобии фарзандонро нисбат ба волидайн ба вуҷуд меорад.
