ИННОВАТСИЯИ РАҚАМӢ ДАР ИЛМ, ТАҲАВВУЛ, ТАҶРИБАИ ҶАҲОНӢ ВА ИМКОНИЯТҲОИ МИЛЛӢ

Мафҳуми рақамикунонии илм

Рақамикунонии илм маҷмӯи усулҳо, технологияҳо ва инфрасохторест, ки ҳадафи онҳо:

• табдили иттилооти илмӣ ба форматҳои рақамӣ;

• автоматикунонии раванди таҳқиқ;

• эҷод ва мубодилаи зуд ва шаффофи дониш;

• баланд бардоштани дақиқӣ, суръат ва сифат дар таҳқиқоти илмӣ мебошад.

Ин раванд на танҳо рақамисозии маълумот, балки тағйири тамоми экосистемаи илмӣ — аз марҳилаи идея ва гузаронидани таҷриба то нашр ва паҳнсозии натиҷаҳо —ро дар бар мегирад.

Компонентҳои асосӣ

1. Инфрасохтори рақамӣ: пойгоҳҳои додаҳо, абрҳои ҳисоббарорӣ, серверҳо, китобхонаҳои рақамӣ;

2. Технологияҳои таҳлилӣ: big data, ML, AI, моделсозии рақамӣ;

3. Платформаҳои илмӣ: Google Scholar, Scopus, Web of Science, PubMed, ResearchGate;

4. Муомилоти илмӣ: нашри электронии мақолаҳо, конференсияҳои онлайн, маҷаллаҳои open access;

5. Гуфтугӯи илмӣ: форумҳо, вебинарҳо, лабораторияҳои виртуалӣ.

Зарурати рақамикунонии илм

Афзоиши ҳаҷми иттилооти илмӣ

Мувофиқи таҳлилҳои байналмилалӣ, ҳар сол зиёда аз 3 миллион мақолаи илмӣ нашр мешавад. Ҳангоми афзоиши чунин ҳаҷм идора ва коркарди иттилоот бе инфрасохтори рақамӣ ғайриимкон аст.

Тағйири табиати фаъолияти илмӣ

Методҳои анъанавӣ тавоноии кор бо маълумоти бузургҳаҷмро надоранд. Тадқиқотҳои муосир (генетика, физикаи ядроӣ, иқлимшиносӣ, иқтисоди рақамӣ) асосан ба моделсозии рақамӣ такя мекунанд.

Лозим будани дастрасии кушода (open science)

Рақамикунонӣ имкон медиҳад:

• дониш барои олимон дастрас шавад;

• такроршавии донишҳо таъмин гардад;

• шаффофияти илм боло равад.

Талаботи иқтисоди рақамӣ

Иқтисоди муосир ба маълумоти илмӣ, технологияҳои нав ва тадқиқоти зуд ниёз дорад, ки ин бе рақамикунонӣ амалӣ нест.

Самтҳои асосии рақамикунонии илм

Пойгоҳҳои илмии рақамӣ (digital repositories) имконият медиҳанд, ки:

• китобҳо, маърӯзаҳо, диссертатсияҳо ва мақолаҳо ба формати рақамӣ гузаранд;

• онҳо ҷустуҷӯшаванда шаванд;

• илм дар сатҳи миллӣ ва ҷаҳонӣ мутобиқи стандартҳои байналмилалӣ танзим ёбад.

Дар Тоҷикистон ин раванд дар Китобхонаи миллии Тоҷикистон, библиотекаҳои донишгоҳӣ, инчунин барномаҳои «Донишномаи миллӣ» оғоз шудааст, вале кор металлӣ такмил мехоҳад.

. Рақамӣ кардани таҷрибаҳо ва моделсозии илмӣ.

Лабораторияҳои виртуалӣ

Онҳо имконият медиҳанд, ки таҷрибаҳо бе хароҷоти зиёд, бе хавф ва бе таҷҳизоти гаронбҳо иҷро шаванд. Масалан, симуляторҳои кимиё, биология, физика ва тиб.

Моделсозии компютерӣ

Дар самтҳои:

• иқлимшиносӣ,

• кимиё,

• генетика,

• иқтисод,

• физика,

моделсозии рақамӣ ба ҷои таҷрибаҳои гаронбаҳо ва тӯлонӣ истифода мешавад.

Big Data, AI ва таҳлили пешрафтаи иттилоот

Big Data дар илм

Big Data ба олимон имкон медиҳад:

• маълумоти даҳҳо миллион ададро таҳлил кунанд;

• қонунмандиҳои пинҳонро ошкор намоянд;

• пешгӯиҳои илмиро беҳтар созанд.

AI дар илм

AI дар илм чунин вазифаҳо иҷро мекунад:

• таҳлили автоматии маълумот;

• коркарди тасвирҳо;

• пешгӯӣ ва моделсозӣ;

• таҳияи гипотезаҳои нав.

Рақамикунонии низоми нашр ва паҳнсозии дониш

Нашри илмӣ аз шакли чопӣ ба шакли рақамӣ гузашта истодааст:

• маҷаллаҳои open access;

• DOI;

• preprint-платформаҳо (arXiv, bioRxiv);

• системаҳои индексатсия (Scopus, WoS).

Ин раванд ба рушди илм дар кишварҳои рӯ ба тараққӣ мусоидат мекунад.

Ташкили экосистемаи илмии рақамӣ

Ин экосистема аз:

• идоракунии додаҳо (data management);

• лабораторияҳои компютерӣ;

• шабакаҳои ҳамкорӣ;

• системаҳои дастгирии қарор (DSS)

иборат аст.

Таҷрибаи ҷаҳонӣ

ИМА

• NSF ва DARPA ба рақамикунонии илм маблағгузории калон мекунанд.

• Лабораторияҳои миллии рақамӣ фаъолият доранд.

Иттиҳоди Аврупо

• Барномаи Horizon Europe,

• Марказҳои Supercomputing,

• барномаи EOSC (European Open Science Cloud).

Чин

Чин дар рушди AI ва supercomputing пешсаф аст. Платформаҳои илмӣ ба таври васеъ истифода мешаванд.

Осиёи Марказӣ

Қазоқистон ва Узбекистон инфрасохтори рақамии илмро босуръат рушд медиҳанд; Тоҷикистон низ қадамҳои аввалинро гузоштааст.

Дурнамо ва имкониятҳо

Пайдоиши илмҳои нав

• Bioinformatics

• Data Science

• Digital Humanities

• Computational Physics

Тақвияти байналмилализатсияи илм

Платформаҳои онлайн ва китобхонаҳои рақамӣ ҳамкориҳои илмиро тақвият медиҳанд.

Автоматикунонии пурраи раванди таҳқиқ

Оянда таҷрибаҳо ба таври комилан рақамӣ гузаронида мешаванд.

Рақамикунонии илм дар Тоҷикистон: вазъ ва иқтидор

Ҷиҳатҳои мусбат

• рақамикунонии китобхонаҳо,

• нашри маҷаллаҳои илмӣ дар формати электронӣ.

Имкониятҳо

• иқтидори ҷавонон;

• рушди босуръати интернет;

• ҳамкориҳои байналмилалӣ.

Пешниҳодҳо

1. Ташкили платформаи миллӣ барои нашри илм.

2. Ҷорӣ кардани ҳисоббарории абрӣ дар донишгоҳҳо.

3. Таҳияи барномаи давлатӣ оид ба рақамикунонии илм.

4. Ташкили маркази миллии Big Data ва AI.

5. Омӯзиши кадрҳо дар Data Science.

6. Ҳавасманд намудани илм тавассути грантҳои рақамӣ.

Рақамикунонии илм имрӯз як ниёз ва ҳатто шартест барои рушди фарҳанг, иқтисод, саноат ва таҳқиқоти илмии ҳар кишвар. Он имконият медиҳад, ки олимон аз тамоми ҷаҳон бо ҳамкорӣ кор кунанд, иттилооти илмӣ ба таври дастрас ва шаффоф мубодила шавад, таҳқиқотҳо бо суръат ва дақиқии баланд иҷро гарданд. Барои Тоҷикистон, ки дар марҳилаи рушди иқтисоди миллӣ қарор дорад, рақамикунонии илм метавонад асоси ҷаҳонишавии илмии кишвар, болоравии рақобатпазирии олимон ва муттаҳидсозии дониш дар сатҳи милливу байналмилалӣ гардад. Амалӣ намудани пешниҳодҳои мазкур метавонад экосистемаи илмии Тоҷикистонро ба таври ҷиддӣ тағйир диҳад ва бунёди ҷомеаи донишбунёдро таъмин намояд. Бо дарназардошти тағйироти ҷаҳонии асри XXI, рақамикунонии илм дигар интихоб нест — он ояндаи ногузир ва зарури рушди устувор мебошад.