МАЪЮБОН ВА СИЁСАТИ ИҶТИМОИИ ҲИМОЯИ ОНҲО МУШКИЛОТ, ДАСТОВАРДҲО ВА ДУРНАМО

Дар мақолаи мазкур масъалаи маъюбон аз дидгоҳи ҳуқуқӣ, иҷтимоӣ, тиббӣ ва иқтисодӣ мавриди таҳлил қарор гирифта, инчунин таҷрибаи ҷаҳонӣ, дастовардҳо ва мушкилоти мавҷуда баррасӣ мешаванд. Илова бар ин, ба вазъи Тоҷикистон таваҷҷуҳи хоса дода шуда, пешниҳодҳо барои такмили сиёсати давлатӣ сурат мегиранд. Мақсад аз таҳияи ин мақола — пешниҳоди як таҳлили мукаммал оид ба вазъи маъюбон, мушкилоти онҳо ва роҳҳои беҳтар намудани сифати зиндагии ин гурӯҳи аҳолӣ мебошад.

Фаҳмиши маъюбият ва тағйирёбии он дар давраҳои таърихӣ

Мафҳуми “маъюбият” дар илми иҷтимоӣ, тиб ва ҳуқуқ дар давраҳои гуногун бо маъниҳои мухталиф истифода шудааст. Дар шароити анъанавӣ маъюбият бештар ҳамчун нуқс ё камбуди ҷисмонӣ ва равонӣ маънидод мешуд. Бо рушду такомули илми иҷтимоӣ ва психология дар асри ХХ фаҳмиши маъюбият тағйир ёфта, аз заминаҳои фардӣ ба муҳити иҷтимоӣ васеъ карда шуд.

Имрӯз ду модели асосии маъюбият маъмуланд:

1. Модели тиббӣ — маъюбиятро ҳамчун бузургии нуқсони ҷисмонӣ ё рӯҳӣ мефаҳмад. Мақсад дар ин модел табобат ва ислоҳи нуқсонҳо мебошад.

2. Модели иҷтимоӣ — маъюбият на танҳо хосияти шахс, балки натиҷаи маҳдудиятҳои иҷтимоӣ, инфрасохторӣ ва муносибати ҷомеа мебошад.

Созмони Милали Муттаҳид дар Конвенсияи ҳуқуқи маъюбон (2006) модели иҷтимоиро ҳамчун асос қабул кардааст. Тибқи ин модел давлатҳо вазифадоранд, ки муҳитро барои зиндагии пурраи маъюбон мутобиқсозӣ намоянд.

Меъёрҳои байналмилалӣ дар ҳимояи ҳуқуқи маъюбон

Ҳуҷҷатҳои асосие, ки ҳуқуқи маъюбонро танзим мекунанд,

• Конвенсияи СММ оид ба ҳуқуқи маъюбон (CRPD)

• Эъломияи умумии ҳуқуқи инсон

• Барномаи ҷаҳонии амал оид ба маъюбон (1982)

• Қарордоди ESCAP оид ба даҳсолаи маъюбон

Ин санадҳо таҳсилот, меҳнат, иштирок дар ҳаёти сиёсӣ, ҳифзи иҷтимоӣ ва инфрасохторро ҳамчун ҳуқуқҳои бунёдии маъюбон муайян мекунанд.

Маъюбият ҳамчун масъалаи иҷтимоӣ ва иқтисодӣ

Ҷанбаҳои иҷтимоӣ

Маъюбон дар аксари кишварҳо ба мушкилоти монанд рӯ ба рӯ мешаванд:

• маҳдудияти дастрасӣ ба инфрасохтор;

• табъиз дар бозори меҳнат;

• кам будани барномаҳои реабилитатсионӣ;

• бетаваҷҷуҳии ҷомеа ва стереотипҳо;

• кам будани маълумот дар бораи ҳуқуқҳои маъюбон.

Ҷамъиятшиносон таъкид мекунанд, ки муносибати ҷомеа нақши калидӣ дорад. Агар муҳит ғайримутобиқ бошад, шахси маъюб наметавонад қобилиятҳои воқеии худро нишон диҳад.

Тибқи ҳисобҳои Бонки Ҷаҳонӣ, кишварҳое, ки сиёсати муассири дастгирии маъюбон надоранд, то 5% ММД-и худро аз даст медиҳанд. Ин талафот аз он сар мезанад, ки миллионҳо нафар бо сабаби набудани инфрасохтор ва дастгирии муносиб аз меҳнат дур мемонанд.

Сармоягузорӣ ба дастгирии маъюбон, аз ҷумла реабилитатсия, барномаҳои омӯзишӣ, технологияҳои ёрирасон, барои иқтисоди миллӣ фоидаовар аст, зеро ин гурӯҳ ба бозори меҳнат мепайвандад ва ҳаҷми истеъмол зиёд мешавад.

Вазъи маъюбон дар Тоҷикистон

Дурнамои қонунгузорӣ

Тоҷикистон солҳои охир қадамҳои муҳим дар самти ҳимояи маъюбон гузоштааст:

• Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ҳифзи иҷтимоии маъюбон»

• Барномаи давлатии дастгирии маъюбон

• Имзои Конвенсияи СММ оид ба ҳуқуқи маъюбон (2023)

Бо вуҷуди ин, мушкилоти татбиқ боқӣ мемонанд, аз ҷумла инфрасохтори номувофиқ ва маҳдудияти дастрасӣ ба хизматрасониҳо.

Таҳсилоти маъюбон

Дар Тоҷикистон шумораи муассисаҳои таҳсилоти фарогир меафзояд, аммо мушкилоти зерин вуҷуд доранд:

• камбуди мутахассисони омӯзиши махсус (тифлони забондор, логопед, сурдопедагог);

• набудани шароити физикӣ барои ҳаракати озод;

• камбуди воситаҳои техникӣ;

• муносибати нодурусти баъзе омӯзгорон ва волидон.

Дастрасӣ ба бозори меҳнат

Ба таври умум:

• танҳо қисми ками маъюбон ҷойи кори доимӣ доранд;

• ҷойҳои кории мутобиқшуда каманд;

• ширкатҳо ба кор қабул кардани маъюбонро афзал намешуморанд.

Барномаҳои ҳукуматӣ ҷиҳати ташкили ҷойҳои корӣ ва омӯзиши касбӣ вуҷуд доранд, аммо дар амалӣ намудани онҳо мушкилот дида мешавад.

Инфрасохтор ва муҳити ҷисмонӣ

Яке аз мушкилоти асосӣ барои маъюбон — набудани инфрасохтори мутобиқ аст:

• роҳравҳои бенишебӣ;

• набудани лифтҳо;

• номувофиқии нақлиёти ҷамъиятӣ;

• набудани пайроҳаҳои брахтӣ барои нобиноён.

Ин омилҳо муҳити иҷтимоиро барои шахси маъюб маҳдуд мекунанд.

Технологияҳои муосир ва нақши онҳо дар беҳбуди зиндагии маъюбон

Технологияҳои ёрирасон

Технологияҳои муосир метавонад зиндагии маъюбонро куллан тағйир диҳад:

• дастгоҳҳои шунавоӣ ва биноӣ;

• протезҳои электронии пешрафта;

• роботҳои реабилитатсионӣ;

• воситаҳои муоширати овозӣ;

• системаҳои “хонаҳои интеллектуалӣ”.

Ин технологияҳо имконият медиҳанд, ки сатҳи мустақилият ва иштироки иҷтимоӣ афзоиш ёбад.

Рақамисозӣ ва дастрасӣ ба маълумот

Интернет барои маъюбон имкониятҳои зеринро фароҳам овардааст:

• таҳсилоти фосилавӣ;

• кор дар платформаҳои онлайн;

• хизматрасониҳои тиббию иҷтимоӣ ба таври онлайн;

• дастрасӣ ба маълумот ва ҳуқуқҳои худ.

Аммо мушкилоти дастрасӣ ба интернет ва асбобҳои рақамӣ дар Тоҷикистон ҳанӯз пурра ҳал нашудааст.

Мушкилот ва монеаҳои асосӣ

Қабули қонунҳо кофӣ нест, агар инфрасохтор бетағйир бимонад. Биноҳо, роҳҳо, мактабҳо, донишгоҳҳо ва муассисаҳои давлатӣ аксаран барои маъюбон мувофиқ нестанд.

Сатҳи пасти огоҳӣ

Дар ҷомеа то ҳол қолабҳо нисбати маъюбон вуҷуд доранд:

• назари “қобилиятнадоштӣ”;

• дидгоҳи раҳмона;

• дурии маъюбон аз ҳаёти ҷамъиятӣ;

• маҳдудияти муносибати фаъол.

Мушкилоти иқтисодӣ

Камбуди буҷа, хароҷоти зиёд барои таҷҳизот ва инфрасохтор сабаб мегардад, ки ислоҳот бо суръати суст амалӣ шаванд.

Пешниҳодҳо ва тавсияҳо

Такмили қонунгузорӣ

• Татбиқи пурраи Конвенсияи СММ оид ба ҳуқуқи маъюбон.

• Ворид намудани муқаррароти ҷаримавӣ барои муассисаҳое, ки дастрасии маъюбонро таъмин намекунанд.

• Таъмини шаффофият дар тақсимоти буҷаҳои иҷтимоӣ.

Инфрасохтори мутобиқ

• Бунёди роҳравҳои махсус, пандусҳо, лифтҳо ва аломатгузории вижа.

• Стандартизатсияи нақлиёти ҷамъиятӣ.

• Мутобиқсозии муассисаҳои таълимӣ ва тиббӣ.

Баланд бардоштани сатҳи маърифати ҷомеа

• Баргузории корҳои таблиғотӣ дар ВАО;

• Шинос намудани мардум бо ҳуқуқҳои маъюбон;

• Фароҳам овардани барномаҳои омӯзишӣ барои муаллимон, табибон ва кормандони давлатӣ.

Дастгирии иқтисодии маъюбон

• Барномаҳои микрокредитонӣ;

• Омӯзиши касбӣ бо назардошти эҳтиёҷоти шахсӣ;

• Имтиёз барои корфармоёне, ки маъюбонро ба кор мегиранд.

Рушди технологияҳои ёрирасон

• Ҷалби сармоягузорони хориҷӣ барои истеҳсоли дастгоҳҳои арзон.

• Ташкили марказҳои техникӣ барои таъмири таҷҳизот.

• Таъмини маъюбон бо дастгоҳҳои зарурӣ тавассути барномаҳои давлатӣ.

Маъюбон қисми ҷудонашавандаи ҷомеа буда, рушди давлати муосир бе фароҳам овардани имкониятҳои баробар барои онҳо ғайриимкон аст. Барои дастгирии ин гурӯҳи аҳолӣ танҳо барориши қонун кофӣ нест. Лозим аст, ки муҳит, инфрасохтор, муносибати ҷомеа ва барномаҳои давлатӣ аҳамиятнок тағйир ёбанд.

Дар Тоҷикистон, сарфи назар аз қадамҳои мусбат, то ҳол мушкилоти зиёде боқӣ мондаанд: нокифоя будани инфрасохтор, камбуди мутахассисон, сатҳи пасти иҷтимоишавӣ ва мукаммал набудани бозори меҳнат. Бо вуҷуди ин, имкониятҳои зиёд барои беҳбуд вуҷуд доранд. Ислоҳоти самаранок, сармоягузорӣ ба инфрасохтор ва истифодаи технологияҳои нав метавонанд зиндагии маъюбонро ба таври куллӣ тағйир диҳанд.

Танҳо дар сурате ки ҷомеа муносибати худро дигар кунад ва мафҳумҳои баробарӣ ва ҳамгироиро воқеан қабул намояд, ин гурӯҳи шаҳрвандон метавонанд нақши пурра дар рушди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии кишвар бозанд.